Еврејското население во Битола најголемата кулминација ја достигна пред почетокот на Балканските војни каде од 50.000 жители некаде се спомнува бројка која варира од 7000- 11.000, скоро 1/5. Со почетокот на воените дејствија, поделбата на Македонија, поставувањето на нови граници каде Битола станува пограничен град и ја губи централната улога со која беше трговски и економски поврзан со Солун, Драч и Скопје.
После Првата светска војна Битола закрепнува, потпаѓа под српска власт додека еврејското население според пописот во март 1931 г. достигнува бројка од 3751 член , кои до почетокот на Втората светска војна се намалуваат на 3300 поради Алија (заминување во Светата земја Ерец Израел според Марк Коен Last Century of a Sephardic Community, Jews from Monastir во 20-тите од Битола заминале 500, додека во 30-тите години од минатиот век 429 Евреи) , други се преселија фамилијарно во Грција, Загреб , Белград, Скопје, Јужна и Северна Америка .
Евреите во Битола беа стационирани во неколку маали, Ла Мале, Лос Кортижо, Ла Калеже, Чифлик, Бумба Маала, Ла Бустанику, Ла Табана и др. (Ѓ. Димовски Цолев Битолските Евреи). Во таа бројка 86 од нив биле богати, 139 средно имотни, 267 сиромашни и 331 семејство без никакви средства за живот. (Жени Лебл, Плима и Слом). Голем дел од поимотните граѓани живееја во централниот дел на градот, на сам Широк Сокак и тоа фамилиите Батино, Продром, Леви, Касорла, Нахмиас и Нехама. Тие ден денес ни ги оставија едни од најубавите и најрепрезентативни градби направени со материјали од Солун и Виена, градби кои ни го красат центарот на градот и секој минувач останува импресиониран од нивниот стил и изглед од појавата на неокласицизмот во раните 20-ти од минатиот век.
Една од тие градби е куќата на еврејската фамилија Нахама, која беше депортирана во Треблинка заедно со уште повеќе од 3000 наши еврејски сограѓани.
Во Битола живееле три Нахама фамилии. Едната која живеела на др. Рајс се иселиле во Грција, другата била сама жена домаќинка на ул. Срем која починала пред Втората светска војна и третите кои живееле на Широк Сокак и завршиле во Треблинка.
Според податоците од Збирката на Битолски Евреи во Државен Архив Одделение Битола на сегашната ул. Широк Сокак со број 99, или тогаш во Кралството СХС живееле Нахама Исак, роден 1856г. по занимање бил житар-починал 1936г; со сопругата Нахама И. Естер родена 1862г. била домаќинка и починала 1932г;.
Со нив живеел синот Нахама И. Соломон роден 16.08.1884г. во Битола кој бил трговски застапник и долгогодишен претседател на битолската општина и имал дуќан Кај Сарафите (Битолски Евреи, Јаков Ароести, Душко и Милош Константинови).
Негова сопруга била Нахама С. Ребека родена 15.06.1889г. во Битола од фамилијата Камхи и тоа мајка Камхи Сол и татко Камхи Хаим, била домаќинка, ќерката Нахама С.Стела родена 24.09.1924г. била ученичка, синот Нахама С.Исак роден 20.12.1916г. бил лекар додека неговата сопруга Нахама И.Зумбула родена 26.12.1924г. и била шивачка со син Нахама И.Соломон роден 14.03.1943г; синот Нахама С. Виктор роден 18. 02.1921г. бил шивачки помошник, неговата сопруга Нахама В.Алегра родена 23.09.1923г. била шивачка; Во нивната куќа била и Ароести Сарина родена 1916г. била слугинка. Одведени во логор на 11.03.1943 г. во Треблинка.
Дел од фамилијата Нахама била и Оро Франко, жената на познатиот битолски трговец Франко Челебон која заедно со него ја доживејаа несреќната судбина на нивните сограѓани.
Оро (Нехама) Франко (1891-1943), беше ќерка на Исак и Естреа Нехама. Родена е во Битола. Се омажила за Челебон Јуда Франко (р. 1885) и со него имала пет деца: Алегра, Леон, Рашел (р. 1921), Стела (р. 1923) и Марика (р. 1925). Таа беше домаќинка. Оро беше депортирана со сопругот и трите најмали ќерки на 11 март 1943 година. Сите загинаа во Треблинка. Нејзините две постари деца Алегра и Леон преживеаја.
Според податоците кои ги има нивната сегашна фамилија кои живеат во Атина, тие беа вкупно вкупно пет браќа и сестри и тоа Матилда, Оро, Бенџамин, Дарио и Соломон. Еден од оваа голема фамилија во 20-тите години од минатиот век заминува од Битола и се преселува во Грција и од 1926 г. продолжува да живее во Атина.
Тоа беше Дарио Нехама роден околу 1900 година, починал 1966г. во Атина, Грција. Сопруг на Јулија Нехама и татко на Исак Дејвид Нехама, Самуел Дарио Нехама и Нехама (Норман) Нехама. Брат на Матилда Ароести, Соломон Нехама, Оро Франко и Бенџамин Исак Нахама (Нехама). Како што можете да забележите кај некои од членовите Нахама се користи и како име и како презиме.
Еден од неговите синови, Исак Нехама бил познат д-р Нехама роден на 29.04.1927 година, го преживеал Холокаустот и депортацијата од Атина, Грција, додека другите за жал завршија трагично во Аушвиц и на други места . Двајцата родители на Исак дојдоа од Битола (Монастир), Македонија и ги донесоа своите локални (Монастирли) традиции со себе во Атина. Тие, исто така, ги задржаа своите силни врски со јудео-шпанскиот јазик на ладино, кој им го пренесоа на своите деца, притоа вложувајќи максимални напори да ги едуцираат и на француски и на грчки јазик. Тој беше син на Исак и Естер од Битола и брат Соломон кои останаа Битола и го нема во пописните листи од битолскиот Архив Одделение Битола кои датираат од 1929 г. бидејќи најверојатно се преселил во Грција.
Во Меморијалниот музеј на холокаустот на Соединетите Американски Држави преку фотографија е пошироко раскажано во врска со овај дел од фамилијата Нахама која се разгранува од Битола во Атина:
На сликата напред од лево кон десно се Исак Кејс, Сара (Колономос) Нехама, Дона Колономос Кејс и Рејчел Кејс. Зад во центарот стои Миријам Кејс. На врвот стои Исак Нехама.
Исак Нехама е син на Дарио (Давид) и Сара (Колономос) Нехама. Роден е на 29 април 1927 година во Атина, каде што неговиот татко работел како сметководител во текстилна фирма во еврејска сопственост. Исак имал двајца помали браќа, Самуел (р. 1930) и Нехама (р. 1934). Неговите родители, кои и двајцата пораснале во Монастир (познато како Битола) во османлиска и подоцна, Македонија под контрола на Југославија, немале грчко државјанство и живееле во Атина како странски жители. Нехамас биле традиционални, сефардски Евреи кои ги празнувале сите еврејски празници. Родителите припаѓале на локалните еврејски организации: Дарио бил член на Бнаи Брит, и Сара беше активна во WIZO (Женска меѓународна ционистичка организација) , но немаше еврејски младински клубови во главниот град за децата. Додека Дарио и Сара си зборуваа ладино, тие разговараа со своите деца на француски и грчки јазик. Исак посетувал француско католичко основно училиште, а потоа гимназија на грчки јазик. Тој го прослави својот Бар Мицва во 1940 година по шест месеци подготвително учење со својот рабин. Исак сè уште беше во средно училиште кога Атина беше окупирана од силите на Оската во 1941 година. Бидејќи грчкиот главен град беше управуван од Италијанците, кои не донесоа расни закони, еврејското население во Атина првично не претрпе поголеми тешкотии од останатите населението. Така, на Исак му било дозволено да го заврши своето средно образование, дипломирајќи во 1942 година, а неговиот татко ја задржал и својата позиција и имотот. Меѓутоа, во септември 1943 година, ситуацијата доби драматичен пресврт на полошо. По италијанското примирје, германските трупи веднаш ја окупираа Атина и им наредија на сите Евреи да се регистрираат кај властите. Оваа објава послужи како сигнал до локалното еврејско население да се разотиде и да се скрие. Сите беа свесни за судбината на нивните сограѓани Евреи во Солун, кои беа депортирани шест месеци претходно. Таткото на Исак се криел со христијанско семејство во предградие на Атина, додека неговата мајка, браќата и бабата по мајка, Миријам Колономос, биле примени од друго семејство. Исак, кој тогаш имал шеснаесет години, се преселил кај еден грчки пријател неколку недели пред да замине сам во регионот на Тесалија, за кој беше објавено дека сè уште е слободен. Кога пристигнал на Исак му биле дадени насоки за партизанска енклава на планината Пинд, чија база се наоѓала во манастир. Партизаните, сфаќајќи дека Исак нема каде да оди, му дозволија да остане со нив. Оваа единица на грчки борци, која беше позната како Првиот полк на Евзоните (Планински војници), беше дел од ЕЛАС, Грчката ослободителна армија. Во текот на војната дејствуваше во регионот на Тесалија, главно околу градовите Трикала и Лариса. Исак најмногу работел како телефонски оператор и службеник за шифрирање, но во една прилика, во март 1944 година, учествувал во саботажа против германски конвој. Во есента 1944 година за време на германското повлекување од Грција, Исак се разболел од пневмонија и бил хоспитализиран во Трикала. По ослободувањето можел да се врати во Атина каде дознал за судбината на неговото семејство. Кога пристигнал во главниот град Исак го нашол само неговиот татко кој ја преживеал војната во криење. Остатокот од неговото семејство бил уапсен кон крајот на јуни или почетокот на јули 1944 година во едно од нивните скривалишта, откако бил осуден од доушник. Мајката, браќата и бабата на Исак беа испрашувани во седиштето на Гестапо во Атина пред да бидат испратени во транзитен камп во Хајдари. Таму, додека го чекаше пристигнувањето на транспортот на Евреи од Родос, почина Миријам Колономос. На крајот на јули семејството Нехама, заедно со Евреите од Родос, беше депортирано во Аушвиц. Иако мајката и најмладиот брат на Исак биле веднаш испратени во гасните комори, неговиот тринаесетгодишен брат Самуел, кој бил напреден за неговата возраст, бил избран за принудна работа. Самуел останал во Аушвиц до неговата евакуација во јануари 1945 година. Во тоа време тој беше ставен на тридневен принуден марш до железничката станица околу педесет километри од кампот. Таму тој и неговите колеги затвореници биле качени во возови до различни дестинации во Германија. Самуел бил изнесен од возот во Бухенвалд, каде што останал до ослободувањето на логорот. Откако се опоравил од тифус, Самуел бил испратен во Бари, Италија. Во јули 1945 година, по емитувањето на грчкото радио со имињата на ослободените грчки затвореници кои биле интернирани во германските концентрациони логори, Исак дознал дека неговиот брат Самуел преживеал. Следниот ден Самуел се јавил од Бари и набрзо повторно се собрал со своето семејство во Атина. Во 1946 година Исак започнал курс на студии по инженерство на Политехничкиот институт во Атина, но кога подоцна истата година дознал дека му била доделена стипендијата Бнаи Брит за студирање во САД (за што татко му првично се пријавил без негово знаење), тој брзо се подготвил за емиграција во Америка. Бнаи Брит договори Исак да присуствува на Универзитетот во Илиноис во Урбана-Шампејн. Во 1953 година, откако магистрирал по електротехника, Исак ја започнал својата кариера во телефонските лаборатории Bell. Тој служел во американската армија од 1954 до 1956 година. Во 1958 година Исак се оженил со Полет Мурцурос, еврејка која преживеала од Волос, Грција. Самоил останал во Атина, каде што отишол да работи за еврејската заедница по неуспешниот деловен потфат со неговиот татко. Тој емигрирал во САД со своето семејство во 1968 година. Дарио Нехама живеел во Атина до неговата смрт во 1966 година.
Шломо Албохер во неговата книга Евреите од Монастир, Македонија детално ја опишува фамилијата Нехама и нејзиното значење : Поддршка, утеха во време на болка или тага, искупување. Тоа беше име како на мажи така и на жени кое беше користено како презиме. Името беше давано на деца кои беа родени за време на тринеделниот период на сеќавање на уништувањето на Светиот храм. Исто така, тоа беше име поврзано со Евреите во Шпанија. Семејна историја во Монастир: Исак Нехама – член на Едукативниот комитет во 1903.
Исак Нехама – во 1924 тој и Моше Ашаел беа поглавари на заедницата. С. Нехама – секретар на заедницата во 1929.
Соломон Нехама секретар на заедницата во 1927. Соломон Нехама – секретар и благајник на заедницата во 1919. Шломо Бехар Нехама – работеше во Комитетот на “Алијансата” во 1864 г. во Битола.
Нахама низ литературата се спомнува на две места во книгата „Битолските Евреи“ на Ѓорги Димовски Цолев во која е забележано дека друштвото „Bene Cijon“ во 1920 г. одржало годишно собрание и за негов претседател бил избран Дариус Нехама, додека во делот ученици Евреи, во учебната 1936/37 година, има евидентирано во дружините Извидници и планинари (секретар Аврам Анаф – V клас,
водач во I чета; Мориц Романо – IV клас), претседател на подружницата на Феријалниот сојуз Исак Леви – VIII клас, економ на истата Салватор
Леви – VII клас; во управата на подмладокот на Јадранска стража втор секретар Сарина Песо – VI клас; членови на Извидници и планинарки
Исак С. Нахама, Исак Леви, Давид Романо, Јосиф Бераха, Аврам Садикарио, Нико Пардо, Шабетај М. Виктор и Јелисавета Мире.
Со прогласот на бугарската власт за време на Втората светска војна издадени се неколку наредби со кои им се забранува живеењето и движењето на Евреите на главните улици, посета на кафани и ресторани, кина, игранки, театри (Александар Матковски Историја на Евреите во Македонија) заради што фамилијата Нахама ја преместуваат од нивната куќа на Широк Сокак во Еврејското гето. И во германските и во бугарските списоци можи да се забележи дека нивна последна улица на престој во 1943 г. е ул. Криволак, не Крал Петар или тогашна Цар Борис.
Денес куќата на ул. Широк Сокак бр. 99 е нем сведок на големиот подем од убавите години за Битола, воедно и потсетник на една трагична судбина која скроз ги збриша и пеплоса околу 3300 битолски Евреи од нашиот град, кои многу придонесоја за неговиот развој, престиж и светска големина на Монастир за која уште пишуваат и ќе се пишува.
Зоран Ѓоргиев
