Проф. д-р Александар Стерјовски,
емеритус универзитетски
професор во пензија
Моето излагање и овој труд е посветен на еден немил настан како дел од Холокаустот и геноцидот кој се случи со Евреите во Битола. Ќе ја започнам оваа моја приказна со раскажувањата за дуќаните и дел од денешната стара Битолска чаршија каде што имаше повеќе дуќани, а во еден од нив сместен адвокатот Тренчев. Тој беше бугарофил и поранешен секретар на кралот Александар Караѓорѓевиќ. Беше учен човек со завршен правен факултет во Белград. Во еден од дуќаните тој отвори адвокатска канцеларија на која стави запис
„За Евреи, Роми, Власи и кучиња влезот е забранет“.
Тоа беше во далечната 1942 година и мислам дека тогаш започна холокаустот.
А јас, сеуште се сеќавам, како денес на сите мои другарчиња од одделението, а и на моето другарче Еврејче- Моше. Бевме соученици во училиштето Кирил и Методиј.
Додека траеа часовите си помагавме и се дружевме… како и сите деца си позајмувавме моливи и гуми и си помагавме. Но, кога чичко Спиро ќе го удреше ѕвонот, сите ние Македончиња започнувавме да ги гониме Еврејчињата, бркајќи ги и фрлајќи по нив со камења се до мостот на реката Драгор кај почетокот на старата Битолска чаршија, денеска позната како место каде се наоѓаат рибарниците. Бегаа и се криеја да не бидат погодени. После мостот од другата страна беше нивна територија. И така секој ден и секоја година се до 1942 година.
Се сеќавам на последната сцена со моето другарче Моше се случи во март 1943. Тогаш веќе сите знаевме дека Евреите ќе бидат однесени и тоа се случи токму во март. Прво ги дислоцираа сите Евреи од десната на левата страна на реката Драгор и не смееа да преминуваат на другата страна. Евреите главно беа сиромашни луѓе, но имаше и богати Евреи и тие живееа од десната страна на реката Драгор, односно на денешната улица Рузвелтова во Битола. Сите тие беа пренесени на левата страна и си направија Корзо како нашето и тоа се протегаше од Црн Мост до познатиот Безистен во Битола. Тука навечер се шетаа и излегуваа бидејќи не смееја да преминуваат на другата страна освен во исклучителни случаи.
Тој март ги собраа Евреите и ги однесоа… Како река се движеа во два правци. Едниот правец по Широк Сокак кон железничката станица, а другиот по улицата 4-ти Ноември исто така до железничката станица. За жал, меѓу другите сведоци на настанот, и јас бев еден од сведоците на геноцидот што се случи во тој период и цел живот ме прогонува таа слика. Од правецот на Сали Мостот во Битола се движеше таа група на Евреи, во која, за мое изненадување беше и моето другарче Моше. Имаше качкет на глава. По тој качкет го познававме, постојано го носеше. Околу него имаше уште неколку дечиња (претпоставувам неговите браќа и сестри). Додека пак од другата страна повозрасни високи маж и жена, по претпоставка татко и мајка на Моше.
Последната сцена во врска со Моше беше кога помина покрај мене и само ми мафна со раката… само таа слика како последна останата во моите сеќавања од Моше. Но, мене цел живот ме прогонуваше мислата… зошто јас тоа му го правев на моето другарче Моше!?
Во моето одделение половина од учениците беа Евреи, па бевме ние Македончињата и неколку Ромчиња. Наредниот ден кога влеговме во училницата забележавме мртва тишина. Пола училница беше празна. Наставничката Бугарка и таа немо влезе во училницата и седна на нејзината маса. Незнаејќи што да каже, а да ја оправда целата ситуација стана, се исправи и рече: „Знаете деца, Евреите го предоадоа Исус“, но нејзината реченица само ја распара мртвата тишина на која немавме реакција. И повторно седна на своето место.
Таа ‘рѓа во душата што ја чувствував за грешката што ја правев како дете со моето другарче Моше, никогаш не ја заборавив. По извасен период имав прилика да одам во Полска и намерно отидов во Аушвиц со цел да најдам нешто за Моше, некој негов дел од облеката или качкетот. Кога пристигнав таму, барав низ останатите предмети, но разбрав дека Евреите од Македонија и Битола не се угушени во Аушвиц, туку во Треблинка, но јас тоа не го знаев.
А тоа што го доживеав во Аушвиц е посебна приказна. По глетката на местото, гасните комори, па просторите каде што се правеле експерименти и слично не можев да се смирам две седмици. Ме пратеа лелеците на сите загинати кои се гушеле во бавна и болна смрт. А најтажен е влезот на Аушвиц каде што има напис на Германски јазик
„Работата го ослободува човекот“.
И на крајот пред заминување ја забележав и книгата на впечатоци на која само напишав
„Моше прости ми“…
ПРВА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗА СЕЌАВАЊЕ, ОДГОВОРНОСТ И ПРЕПОЗНАТЛИВОСТ НА
РОМИТЕ ЖРТВИ НА ХОЛОКАУСТОТ
ЖРТВИТЕ НА ХОЛОКАУСТОТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Зборник на стручни трудови
Издава Национална установа – Универзитетска библиотека
„Св. Климент Охридски“ – Битола.
Голема благодарност до Васко Гичевски.
