Концентрациониот логор „Монопол“ престана да работи на 29 март 1943 година, денот кога беше последниот транспорт на Евреите од Македонија за Треблинка. Во функција беше 18 дена и од каде беа ослободени 165 Евреи по наредба на бугарските власти:
– 32 лекари и нивните семејства,
– 35 фармацевти и нивните семејства,
– 74 шпански државјани и роднини од прв степен,
– 19 албански државјани и роднини од прв степен, и
– 5 италијански државјани и роднини од прв степен.
Меѓу ослободените имало само тројца членови на заедницата од Битола: докторката Хелена Леон Исах, нејзиниот сопруг и нејзината мајка. Покрај нив, пет членови на заедницата Монастир успеале да побегнат од кампот: Нико Пардо, Алегра Ароести-Пардо, Алберт Мошон, Алберт Сарфати и Јозеф Камхи.
Во периодот од десет дена, Нико Пардо се обидел да избега три пати: првиот пат проба од возот што ги носеше Евреите од Битола во Скопје; вториот во амбулантно возило го напушта кампот „Монопол“ – но бил фатен, претепан и вратен во кампот; и трет пат два дена пред последниот транспорт, кога успеал да украде со групата Евреи однесени на принудна работа. Овој пат се најде надвор од „Монопол“. По Нико беше Алегра, сопругата на неговиот брат Ахарон, кој емигрирал во Ерец Израел во 1941 година. Алегра избегала низ дупка во дрвената ограда околу кампот. Нико и Алегра останаа кај роднините во Скопје со шпански пасоши – оние Евреи што беа ослободени од логорот. Следниот ден заминале на напорно патување кое ги одвело до албанската граница, каде што биле затворени од Албанците три месеци, а потоа ослободени. Таму останаа до крајот на војната.(1)
Деновиве во посета на Битола беа нивните три внуки и тоа Сарит Пардо, внуката на Нико Пардо, Лиат внуката на Ахарон Пардо, кој успеа да побегне во Израел кога Германците влегоа во Македонија и Ирис, внуката на Јаков Пардо кој ја напушти Битола и се пресели во Чиле неколку години пред војната.
Семејството Пардо беше голем дел од битолската заедница „Монастирлис“ и имаа одличен живот до 1941 година. Тие заедно дојдоа тука на неколку дена, по повод 81 годишнината од депортацијата на битолските Евреи, за подобро да ја запознаат Битола и да навлезат подлабоко и да дознаат нови детали за нивното семејство. Лиат веќе беше тука еднаш пред 6 години.
Пардо беше големо топло семејство кое живееше среќно во Битола до Втората светска војна. Според нив, приказната за битолските Евреи сè уште не е раскажана и за нив не е дадена соодветна слика. Нивниот дедо, Нико Пардо, е еден од ретките кои успеале да побегнат од логорот Монопол и доживеал да ја раскажи неговата херојска приказна, која секој ден ја раскажувал пред целата фамилија, заради што се горди на него.
Бабата на Лиат е Алегра Ароести, сестра на народниот херој Арон Ароести, која исто така успеа да побегне. За време на нивната посета на Битола сите беа многу возбудени бидејќи открија нови детали за неа и нејзиното семејство, од кои сите за жал беа убиени во Треблинка.
Зоран Ѓоргиев
(1) Јад Вашем, Музеј за Холокауст
Голема благодарност до Сарит Пардо
